«Мал эчигенниҥ оозы ÿстÿ» деп бистиҥ jаандарыс айдыжатан. Чындапта сананза ол öйдö улустыҥ азыранган эп-аргазы мал-аш кабырып, оныҥ сÿдин ичип, эдин jип, терезиле, тÿгиле кийетен кийим кöктöп бистиҥ ада-öбöкöлöр канча чактарды öткöн. Канча чактыҥ туркунына мал-аш бистиҥ чÿм-jаҥысла тереҥ колбулу болуп калган.
Тургуза öйдö бу айалга солунат деп айтса тескери болбос. Нениҥ учун дезе кöп саба улус тайгада ишти, тöрт толукта отурар ишке толуп, jылу jер бедиреп, уур иштеҥ качар болуп калган. Узуун акча сÿрÿшкендердиҥ тоозы кöп, бир jанынаҥ сананза кажыла кижи jайым, jараш jÿрÿм jурерге амадайт. Андыйда болзо мал-аштыҥ ижи бистерге ар-бÿткенле колбуда jÿрерге ÿредет. Онызы бистиҥ алтай калыкка керектÿле тузалу. Нениҥ учун дезе бистиҥ албаты jебрен чактардаҥ бери, jÿрÿми ар-бÿткенле колбулу, бистер ар-бÿткеннеҥ ийде алып, удура алкыш быйаныс айдып jÿредис.
Тургуза öйдö технологияныҥ öзÿми бу ишке база табарган. Олöҥ-чöп эдетен техникалар чыгып, бу jаан ишти jеҥилдедет. Государство jанынаҥ улусты мал ашла иштензин деп база jöмöлтöлöр бар. Ол тоодо jÿзÿн-jÿÿр конкурстар, гранд-поддержкалар, ойноп алган улус ол акчага техника ол эмезе мал аш садып алала оныҥ тоозын кöптöдöр эпаргалар бедирейт. Тайгада кара иш иштеген улус озодон бери мактууда jÿрет. Мал кабырган улуста курч турган сурактар кöп, jе эҥ jаан аjаруда турганы ол jердиҥ сурагы. Азыйгы öйдö колхозтор болуп улуста бойында jерлер, кöп мал болбогон. Колхозтор чачылган кийнинеҥ пайга келишкен jерлер деп кажыла кижиге кемjилÿ jер келишкен.
Эмди малчылар ол арткан калган jерлерге öлöҥ отургызып, билелерле биригип керстьянско-фермерский хозяйстволор ачат. Бÿгÿнги букте мал-аш азыраган крестьянско-фермерский хозяйство туткан Кукпеевтердиҥ билези керегинде бир огош бичимел болор. Jе куучынды баштаардаҥ озо от-очоктыҥ ээзинеҥ уккан jилбилÿ куучынла кычыраачыларла ÿлежип ийейин.
Бу улустыҥ мал аш-кабырып турган турлузы байлу, алтай калыктыҥ тÿÿкизиле колбулу jерде эмтири.
- Беш-Ӧзӧкти ӧдӱп, Кан-Оозы јаар барып јатсагар јолдыҥ оҥ јанында јаан эмес обо таш бар, ого улус токтоп, таштардаҥ обоого коштоп, салып тургулайт. Нениҥ учун бого токтоп, бу јерди байлап турганы не дезе, ол Ак Кем деп суу кечире јерди Кӧдӱре Таш деп адалган јер болор. Ондо, озодо Ӧскӱс Уул сыйыныла кожо монголдорло јуулажып, кайа таштаҥ калып божогон јер болуп јат, оныҥ учун байлап, токтоп, таш салып, алкап турлаганы ол болот.
А Кӧдӱре Таш деп ол јерди не адаганы, озогы да, «јаандардыҥ айдыжыла болзо, куучын мындый:" - алдында, кандый да кижи Ирбизекле маргыжкан ,кем бӧкӧ деп, Ирбизек бир јаан болчок ташты алала, кӧдӱрип, адын ажыра чачкан дежер. Эмди ол болчок таш олло озогы јеринде јадып јат. Јаткан јери аралдыҥ јаказында, кижиниҥ кини кире бийикте тӧҥӧштиҥ ӱстӱнде јадатан болгон. Ӧткӧн улус, айса Беш ичиниҥ јиитери бойыныҥ чыйрагын кӧрӧргӧ, ол ташты јерге тӱжӱрип, оноҥ ойто кӧдӱреле, ол тӧҥӧштиҥ ӱстӱне салып койтон. Кандыйла чыйрак уулдар ол
ташты ат ажыра мергедеп болбогон, јаҥысла алтан, јетен јылдарда, ол чакта бир кижи адын ажыра мергедеген дежет. Бӧкӧ уулдар ол ташты јӱкле арайдаҥ ол тӧҥӧшкӧ салгылайтан, јекезиктери кӧдӱрип албай, албаданып, ол тӧҥӧштиҥ кырын сындырып, оодып , тӧҥӧшти ӱрегилеген, арт учында чирийле јабызап калган.
Бу jерде 2021 jылда КФХ ачып мал-ашла колбулу эрчимдÿ ижин, Ырысту Викторовичле Наталья Владимировна Кукпеевтер öткÿрет. Кожо тöрт бала азыраган ÿч уул ла бир кызычак. Jаан уулы Кайрал тургуза öйдö черÿде, экинчизи Ренат 8-чи класстыҥ ÿренчиги, кызычагы детский садике jÿрет, эҥ кичинек уулчакка 2 jаш.
Ырысту Викторович Беш-Озöктиҥ орто ÿредулÿ школын божодоло черÿге барган, черÿниҥ кийнинеҥ келип эне-адазыла кожо мал аш кабырган. Эш-нöкöри Наталья Владимировна ГАГУ-ны божодып, jуртта библиотекада эрчимдÿ иштейт.
Хозяйство тöзöгöлöктöҥ озо, узак öйдиҥ туркунына бойыныҥ мал ажыла иштенген, бу öйдö ишле колбулу техникала jеткилденип алганы база jозокту болды. Тургуза öйдö техниканаҥ трактор, пресстер аппарат, грабли бар, мал кабырарга минетен ÿч ат бар.
Öскö малчылардаҥ аҥыланып турганы ол бу билениҥ азыраган мал-ажы ортодо уй, ат, койлордоҥ öскö сарлык, эчки база бар эмтири. Азырантыда индюк деп куш база бар, оныҥ эдинеҥ алама-шикир курзактар этсе сÿрекей амтамду болот деп биске Наталья Владимировна айтты. Айылдыҥ ээзи огоштоҥ ала мал-аштыҥ ижинде, кичинек тужында эне-адазыныҥ баштапкы болушчызы болгон, тургуза öйдö уулдар чыдадып олорды бу ишке орныктырып jат.
- Мал ашка öлöҥ-чöп эдетен jерлерле айалга канайда турат?
- Jерлерди кöп сабазы пайдыҥ jерлери ле арендага алып турган jерлер. Jе тÿҥейле ол öлöҥ jетпейт, коштой комбикорм, сула тÿҥейле аларга келижер. Кÿскиде малды садып акчазыла аш-курсак ла jеткилденедис. Кÿч айалгалар öлöҥ чыкпаганыла колбулу, оныҥ учун акча-манат чыгарып jеткилденерге келижет. Олöҥ jакшы чыккан jылда, мал-аш кышты база jакшы чыгат.
- Келер öйдö кандый амадулар бар?
- Куштар азырар деп jаан амадуум бар, оноҥ бар малдыҥ тоозын база кöптöдöр керек деп сананадым. Бу уур ишти апарарга балдар болужып турганы сурекей тузалу, анчадала Ренат уулым мал-ашка акту кÿнинеҥ тартынат. Адам, Кукпеев Виктор Солумаевич, база бу ишке jаан болужын jетирет. Ол кижи бастыра öйин тайгада öткÿрип, мал-ашла уружат.
Эрчимдÿ иштери учун Кукпеевтердин билези аймактаҥ ла Республиканаҥ грамоталарла, быйанду самараларла кайралдаткан. Бистер билелик öмöликке jаҥысла ичкери jол кÿÿнзейдис. Мал-ажыныҥ тоозы кöптöп угы jаранзын, ада-энезиниҥ jолдоп алган баштаҥкайын балдары улалтып апарзын.
Э. Канарин
